Dân chủ là một hình thức tổ chức chính trị và xã hội phản ánh quyền lực thuộc về nhân dân, thể hiện mức độ tự do, bình đẳng và quyền làm chủ của con người. Nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp "demos" (nhân dân) và "kratos" (quyền lực), dân chủ có nhiều hình thức khác nhau tùy theo thời kỳ lịch sử và hệ thống xã hội. Theo Mác-Lênin, dân chủ luôn mang tính giai cấp, với nội dung thay đổi theo từng thời kỳ như dân chủ chủ nô, dân chủ tư sản và dân chủ xã hội chủ nghĩa.
Dân chủ xã hội chủ nghĩa được xem là hình thức dân chủ cao nhất, nơi mọi quyền lực thuộc về nhân dân và được thực hiện thông qua Nhà nước pháp quyền do Đảng Cộng sản lãnh đạo. Mục tiêu của dân chủ XHCN là giải phóng con người khỏi áp bức, bất công và xây dựng xã hội công bằng, tự do và hạnh phúc. Bản chất của nó là mang tính giai cấp công nhân, dựa trên chế độ công hữu về tư liệu sản xuất và kết hợp hài hòa lợi ích cá nhân, tập thể và xã hội.
Cơ sở lý luận về dân chủ XHCN được xây dựng từ chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh. Theo Mác-Lênin, dân chủ mang tính lịch sử và giai cấp, là dân chủ của đa số nhân dân lao động. Hồ Chí Minh nhấn mạnh "dân là gốc", "nhà nước của dân, do dân, vì dân" và kết hợp dân chủ với kỷ cương, pháp luật và đạo đức. Nguyên tắc vận hành chính là tập trung dân chủ và pháp quyền XHCN, nơi mọi người bình đẳng trước pháp luật.
Dân chủ có nhiều hình thức khác nhau, mỗi hình thức có chủ thể quyền lực và đặc điểm riêng. Dân chủ chủ nô thuộc về thiểu số chủ nô, dân chủ tư sản thuộc về giai cấp tư sản, và dân chủ XHCN thuộc về đại đa số nhân dân lao động. Mỗi hình thức dân chủ đều có hạn chế riêng, như áp bức nô lệ trong dân chủ chủ nô, bất bình đẳng kinh tế trong dân chủ tư sản, và hướng đến công bằng thực sự trong dân chủ XHCN.
Dân chủ xã hội chủ nghĩa được xem là hình thức dân chủ cao nhất, nơi người lao động trở thành chủ thể quyền lực nhà nước. Dân chủ đi đôi với công bằng, bình đẳng và tự do thực chất. Nhà nước XHCN là công cụ để nhân dân tự quản lý xã hội, không phục vụ thiểu số. Nó kết hợp hài hòa quyền làm chủ và kỷ cương, lợi ích cá nhân, tập thể và toàn xã hội.
Dân chủ XHCN hiện nay vẫn gặp nhiều hạn chế, bao gồm tác động của kinh tế thị trường, phân hoá giàu nghèo, lợi ích nhóm và suy thoái đạo đức. Ngoài ra, quyền làm chủ thực chất của nhân dân chưa được bảo đảm đầy đủ, cơ chế giám sát còn hình thức, và thể chế dân chủ chưa hoàn thiện, có hiện tượng quan liêu và tham nhũng.
Dân chủ XHCN ở Việt Nam đã có quá trình hình thành từ Cách mạng 1945 đến nay, với bản chất "dân là gốc" và mọi quyền lực thuộc về nhân dân. Thành tựu đáng kể đã được đạt được, như tăng trưởng GDP, thu nhập bình quân và HDI. Tuy nhiên, vẫn còn hạn chế như quan liêu, lợi ích nhóm và khoảng cách giàu nghèo. Giải pháp bao gồm nâng cao nhận thức dân chủ, hoàn thiện nhà nước pháp quyền và tăng vai trò giám sát của Mặt trận Tổ quốc.
Dân chủ xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu đáng kể trong quá trình phát triển, nhưng vẫn cần giải quyết các hạn chế như quan liêu, lợi ích nhóm và khoảng cách giàu nghèo. Giải pháp bao gồm nâng cao nhận thức dân chủ, hoàn thiện nhà nước pháp quyền, tăng vai trò giám sát của Mặt trận Tổ quốc và ứng dụng công nghệ số để tăng tính minh bạch. Tiến trình dân chủ XHCN ở Việt Nam tiếp tục phát triển với mục tiêu xây dựng một xã hội công bằng, tự do và hạnh phúc.